CARAVAGGIO

Pelgrimsmadonna

Loreto

Volgens een legende droeg een engel het huis van Maria en Jozef in Nazaret via Dalmatië op 7 september 1295 naar Loreto (bij Ancona). Is het toeval dat in dat jaar de islam definitief het Heilig Land had ingenomen? Loreto werd in elk geval een bedevaartsoord. Het huis staat nu in de Basilica della Casa Santa die voltooid werd in 1587. Waarschijnlijk is de legende ontstaan rond een kerkje O.L.V. van Loreto, dat reeds in de twaalfde eeuw in Loreto stond en een wonderdoend houten beeld van Maria bezat. Er zijn in heel Europa Loretokapellen gebouwd, kopieën van het huis in Loreto. In Loreto ontstond ook de Litania Lauretana, de door pelgrims en gelovigen meest gebeden Maria-litanie.

Voor de Maria van Loreto heeft het Roomse Martelaarsboek een speciale feestdag ingesteld op 10 december.

Te Loreto in Piceno het overbrengen van het heilig huis van de Moeder Gods Maria, waarin het Woord is vlees geworden.

Vanwege de legendarische flinke verplaatsing van het huis werd de Madonna van Loreto patrones van automobilisten, piloten en vliegtuigreizigers. Pius X (paus van 1903-14; feestdag 21 augustus) schafte de in zijn ogen misplaatste verering af, maar zijn opvolger Benedictus XV (paus van 1914-22) maakte dat weer ongedaan.

Antieke houding

In zijn testament van 19 juli 1602 liet Ermete Cavalletti geld na voor de aankoop en inrichting van een grafkapel in de basiliek Sant'Agostino in Rome. Hij was lid van de Arciconfraternita della Santissima Trinità dei Pellegrini, de Aartsbroederschap van de Allerheiligste Drie-eenheid van de Pelgims. In die hoedanigheid nam hij deel aan een grote pelgrimage naar Loreto. Het is niet verbazingwekkend dat hij vond dat de kapel moest worden gewijd aan de Madonna van Loreto. Twee dagen na de datum van het testament overleed Cavalletti. Zijn erfgenamen bestelden het hier afgebeelde schilderij van Caravaggio. Het werk wordt sindsdien bewaard in diezelfde kapel waarvoor het ontworpen is.

Voorstellingen van de Madonna di Loreto tonen meestal een zittende tronende Maagd in, bij of zelfs op (het dak van) de Casa Santa, het Heilige Huis. Zie bijvoorbeeld het schilderij van Giovanni Barbiani in Ravenna. In de tweede helft van de 16e eeuw ontstonden ook gegraveerde reproducties van het houten beeld van de staande Maagd met het Kind dat in Loreto werd vereerd. Caravaggio's altaarstuk combineert beide picturale tradities op een significante manier. De Maagd houdt haar ongewoon grote zoon in haar armen en staat iets verhoogd op een stenen trap en leunt tegen een breed marmeren portaal links van haar. Moeder en Kind kijken neer op twee nederige figuren, herkenbaar als pelgrims door hun staf. Ze zijn eerbiedig voor hen op hun knieën gezonken. Het Kind heeft zijn rechterhand opgeheven in een soort zegenend gebaar.
De Madonna begroet de pelgrims bij de ingang van haar huis. Van dat laatste is, afgezien van de voortrap en de stenen omlijsting van de deuropening, alleen nog een paar rode bakstenen van de buitenmuur zichtbaar, maar die onmiskenbaar het echte Casa Santa oproepen. In Loreto zelf is het rode metselwerk echter alleen in het interieur zichtbaar, terwijl de buitenkant van de eenvoudige woning verborgen is achter een weelderige marmeren schrijn (afbeelding) van architect en beeldhouwer Andrea Sansovinoca (±1467-1529).

Caravaggio's Maagd combineert sensualiteit en levendigheid in wat bijna een beeldhouwwerk lijkt. De uiteindelijk uitgebalanceerde houding met haar rechterbeen gekruist voor haar linker is ontleend - maar dan gespiegeld - aan de antieke Thusnelda (afbeelding) die voorheen in de Villa Medici stond, tegenwoordig gehuisvest in de Loggia dei Lanzi in Florence. Tegelijkertijd is de figuur op indrukwekkende wijze naar het leven getekend, naar verluidt naar een vrouwelijk model genaamd Lena Antognetti, een prostituée met wie de kunstenaar een relatie had. De Maagd verschijnt op een heel menselijke manier voor de pelgrims. Ze wordt niettemin verheven door de trede en onderscheidt zich door haar aureool, fijne - bijna als gebeiteld - gelaatstrekken en bleke huid, en door de fluwelen glans van haar donkerrode bovenkleding.

Aanstootgevend?

De pelgrims daarentegen worden door hun gelaatstrekken en kleding duidelijk gekenmerkt als behorend tot een lagere klasse, boeren bijvoorbeeld. Ze waren vooral bedoeld als identificatie voor de talloze pelgrims die naar Rome kwamen en wier ontvangst de eerste zorg was van de Arciconfraternita della Santissima Trinità dei Pellegrini.
Bellori in zijn Vite vond het schilderij decorumverlies voor de Maagd. De Maagd Maria is blootsvoets afgebeeld, aanstootgevend vond hij de vieze voeten van de knielende man, verder dat Maria niet in een nis of op een verheven stapelwolk met putti staat, maar voor een deuropening in een gedeeltelijk vervallen muur met afbladderende baksteen en dat de Madonna en haar Kind maar een kleine nauwelijks zichtbare aureool hebben. Kortom: de voorstelling vond hij veel te werelds.

De praktijk in de tijd van Caravaggio was echter dat de pelgrimstochten naar Loreto blootsvoets werden gelopen. Nergens is gedocumenteerd dat de opdrachtgevers zich hieraan zouden hebben gestoord. Mogelijk dat Bellori dergelijke kritiek die bestond op andere werken van Caravaggio gemakshalve ook maar betrokken heeft op dit schilderij.

Zoals veel van de Romeinse schilderijen van Caravaggio is de scène een moment waarop de alledaagse gewone man en vrouw het goddelijke ontmoeten, wiens verschijning ook niet anders is dan die van een gewone man of vrouw.

Michelangelo Merisi da Caravaggio (1571-1610)
Madonna dei pellegrini (Madonna di Loreto) (1603-05)
Olieverf op doek, 260 x 150 cm
Rome - Basilica San Agostino (Cappella Cavalletti)