FRA ANGELICO

Cosmas & Damianus

Wonderlijke artsen

In de oosters-orthodoxe kerk vereert men nogal wat heilige duo-artsen die zieken genazen zonder zich hiervoor te laten betalen.
Ze worden daarom anargyroi genoemd, 'niet voor geld (genezend)'.
Het zijn bijvoorbeeld Cyrus & Johannes, Sampson & Diomedes en Pantaleon & Hermolaus.
Het meest bekende artsenpaar is echter Cosmas & Damianus.
Het Roomse Martelaarsboek herdenkt hun op 27 september:

Te Egea de geboorte van de H.H.Martelaren Cosmas en Damianus, gebroeders. Tijdens de vervolging van Diocletianus moesten zij vele folteringen verduren. Zij werden geboeid en in de kerker gezet; in zee en in het vuur geworpen; aan een kruis gehecht; gestenigd en met pijlen beschoten. Maar daar zij dat alles met Gods hulp te boven kwamen, werden zij onthoofd. Men verhaalt, dat tegelijk met hen hun drie eigen broeders de marteldood ondergingen n.l. Anthimus, Leontius en Euprepius.

Ze behoren ook tot de zogenaamde pestheiligen.

Cyclus in het San Marcoklooster Florence

Onder een altaarstuk van een tronende Maria bevond zich in het San Marcoklooster in Florence een predella met negen afbeeldingen.
In het midden een voorstelling van de graflegging van Christus (afb 5), met daarnaast links en rechts acht scènes uit de legende van Cosmas en Damianus.
De scènes zijn waarschijnlijk tussen 1438 en 1440 geschilderd door Fra Angelico.
Blijkbaar waren hij en / of zijn medebroeders hierdoor gefascineerd.
Mogelijk dat de Medici-familie in Florence gezien hun naam de opdracht had verstrekt.
Van de negen paneeltjes van ongeveer 40 x 45 cm zijn er slechts twee in het San Marcoklooster achtergebleven.
De overige zeven bevinden zich in andere musea.

Legenda Aurea

Over het leven van Cosmas en Damianus ontstond een wirwar van legendarische en hoogst vermakelijke berichten, waarvan de sprekende kameel en de amputatie en transplantatie van een been wel de wonderlijkste genoemd kunnen worden.
De Legenda Aurea vertelt schetsmatig enkele voorvallen die Fra Angelico in grote lijnen volgt. :

1 - Genezing van Palladia

National Gallery of Art Washington

Een door Damianus genezen vrouw Palladia bood hem heimelijk toch een gave aan.
Andere bronnen hebben het over drie eieren.
Toen broer Cosmas dat te weten kwam, gebood hij dat zijn lichaam niet samen met Damianus begraven mocht worden.

Cosmas en Damianus zijn steeds hetzelfde gekleed om te beklemtonen dat het een tweeling is.

2 - Verhoord door Lysias

Alte Pinakothek München

Landvoogd Lysias die de vele genezingen in naam van Christus ter ore was gekomen, gebood Cosmas, Damianus en hun andere drie broers voor de heidense goden te offeren.
Lysias wijst naar een godenbeeld.
Het offer weigerden zij uiteraard.
Lysias liet de vijf vervolgens hevig pijn lijden aan handen en voeten, maar zij spotten met deze straf.

3 - Redding uit zee & Verdrijving twee duivels

Alte Pinakothek München

Toen liet hij hen geketend in zee gooien, maar een engel trok hen ongedeerd uit zee en leidde hen terug naar Lysias.
Boven worden ze in zee geworpen èn gered.
De duivel wilde hun toverkunsten graag leren, met de belofte dat hij dan volgeling van Cosmas en Damianus zou worden.
Toen hij dat zei, waren er twee duivels aanwezig die hem stevig in zijn gezicht sloegen.
Op zijn verzoek zorgden Cosmas en Damianus ervoor dat beide duivels verdwenen
We zien ze bij Lysias wegvluchten.

4 - Wonder van het terugslaande vuur

National Gallery of Ireland Dublin

Desondanks liet Lysias hen in het vuur gooien, maar zij bleven ongedeerd.
De vlammen sloegen terug en verbrandden vele heidense omstanders.
Het vuur wijkt naar buiten.
Het gebouw op de achtergrond is het Palazzo della Signoria in Florence.

5 - Graflegging van Christus

Alte Pinakothek München

Deze scène is het centrale paneel in de cyclus en heeft geen directe relatie met Cosmas en Damianus, maar met het eucharistische offeraltaar dat voor de predella stond.
Voor de open grafspelonk houdt Josef van Arimatea het levenloze, maar rechtopstaande lichaam van Christus.
Maria und Johannes naderen van opzij en grijpen de handen van de Verlosser om ze te kussen.

6 - Kruisiging, Steniging & Pijlen

Alte Pinakothek München

Vervolgens werden ze op de pijnbank gelegd, maar een engel beschermde hen.
Hierop liet Lysias de drie broers in een kerker opsluiten en gaf hij opdracht Cosmas en Damianus te kruisigen en met stenen te bekogelen.
Maar de stenen kaatsten terug en verwondden velen.
Woedend liet Lysias de drie broers uit de kerker halen en bij de kruisen zetten.
Vier ridders schoten vervolgens pijlen naar Cosmas en Damianus, maar ook deze pijlen vlogen terug en troffen de beulen.
Het gooien van stenen en pijlen laat Fra Angelico gelijktijdig plaatsvinden.

7 - Onthoofding

Louvre Parijs

Lysias stond doodsangsten uit en liet de vijf broers de volgende ochtend onthoofden.
Drie broers zijn al gesneuveld.

8 - Graflegging met Kameel

San Marcoklooster Florence

Toen men, indachtig de wens van Cosmas dat hij niet bij Damianus begraven wilde worden, nadacht over hun graf, kwam er onverwacht een kameel langs.
Met menselijke stem riep hij dat men de vijf martelaars bij elkaar moest begraven.
De tekst die de kameel spreekt staat uitgerold op een banier.
Na de begrafenis vonden er nog vele wonderen plaats, waarvan alleen scène 9 in de cyclus van Fra Angelico voorkomt.
Het gebouw op de achtergrond is het klooster van San Marco in Florence.

9 - Genezing van Justinianus

San Marcoklooster Florence

De koster (andere bronnen spreken van diaken Justinianus) van de Cosmas en Damianuskerk in Rome had kanker in een been.
Toen hij sliep verschenen hem Cosmas en Damianus.
Ze amputeerden het zieke been en overlegden met elkaar waarmee ze het zouden kunnen vervangen.
Omdat er juist die dag een Moor was begraven, besloten ze diens been te wisselen met het zieke been van de koster.
Toen deze wakker werd zag hij zijn zwarte been en twijfelde hij of hij hier lag of een ander.
Hij vertelde wat hij in zijn droom had gezien.
Het graf van de Moor werd gecontroleerd en men vond daar inderdaad het zieke been van de koster.
Dat de heiligen in een droom verschijnen, blijkt uit het lichaam van de voorste dat aan de onderkant vervaagt.

Beato Fra Angelico (circa 1395-1455)
Predella panelen (1438-43)
Tempera op hout, 37 x 45 cm elk
Diverse locaties