RUBENS

Kruisoprichting

Walburgiskerk

Deze triptiek die Rubens schilderde hij toen hij zelf ongeveer de leeftijd van de gekruisigde Christus had. Het drieluik is een van de meest bestudeerde werken van hem en werd oorspronkelijk vervaardigd voor het hoofdaltaar van de Sint-Walburgiskerk in Antwerpen. In 1794 werd dit kolossale werk weggehaald door de Fransen, maar keerde het na de sloop van de Walburgiskerk in 1817 naar de OLV Kathedraal in Antwerpen. Met dit werk introduceerde Rubens, na een verblijf van acht jaar in Italië, de barokkunst in de Nederlanden.

In gesloten toestand zien we vier heiligen afgebeeld die in verband staan met de geschiedenis van de Sint-Walburgiskerk.

Amandus van Elnon/Maastricht (linkerluik links; zie onder)
Volgens de overlevering de stichter van de Sint-Walburgiskerk.
Walburga van Eichstätt (linkerluik rechts; zie onder).
De patroonheilige van de kerk.
Catharina van Alexandrië (rechterluik rechts; zie eigen pagina)
Zij was het voorwerp van speciale devotie in de Sint-Walburgiskerk.
Eligius van Noyon (rechterluik links; zie onder)
Patroonheilige van de Antwerpse smeden die hun altaar hadden in de Sint-Walburgiskerk.

Voorzijde

In geopende toestand toont het schilderij een breed opgezette compositie die doorloopt over de drie panelen.
Op het middenpaneel wordt het diagonaal geplaatste kruis met daarop een bleke Christus rechtgetrokken en omhoog geduwd door maar liefst negen gespierde beulsknechten en geharnaste soldaten.
Op de luiken zien wij aan de linkerkant de treurende vrouwen met Maria en Johannes (bovenaan) en aan de rechterkant soldaten, de honderdman te paard die de terechtstelling leidt en de twee moordenaars die samen met Christus zullen worden gekruisigd. De ene wordt ontkleed en de andere wordt al gekruisigd.

Olieverfschetsen

Er zijn in totaal zes schetsen bewaard gebleven in verband met dit drieluik.
Drie losse schetsen van de voorzijde (bewaard in het Louvre Parijs), twee van de achterzijde uit 1609-10 en een schets uit circa 1638 waarbij zijpanelen en middenpaneel tot een geheel zijn samengevoegd.
Amandus en Eligius op de achterzijde dragen op de schetsen nog mijters die op het uiteindelijke schilderij door engelen boven hen worden vastgehouden.
De twee engelen op de schetsen werden er daarom uiteindelijk vier.
Het aambeeld-attribuut van Eligius is op het definitieve schilderij niet meer te zien.
Waren deze schetsen waarschijnlijk bedoeld als modello, presentatieschets voor de opdrachtgever, de schets van de volledige voorzijde is pas jaren later in 1638 vervaardigd.

De totaalschets stond waarschijnlijk model voor een (gespiegelde) gravure van Hans Witdoeck. De onderzijde bevat een Latijnse opdracht aan Cornelis van der Geest (1555-1638), deken van het gilde der lakenverkopers en kunstverzamelaar uit Antwerpen, die tot zijn dood een vriend en beschermheer van Rubens was en ook een sleutelrol speelde bij de opdracht voor het drieluik voor de Sint-Walburgiskerk. De totaalschets is vermoedelijk gemaakt naar aanleiding van de dood van Van der Geest.

Omdat Rubens het oorspronkelijke drieluik tot één tafereel omwerkte, vergrootte hij de landschappelijke omgeving en wijzigde hij sommige figuren en motieven. De beulsknecht boven Christus liet hij weg, de hond is veel kleiner, de bevelhebbersstaf van de honderdman te paard wijst meer omhoog naar Christus en de voeten van Christus zijn doorboord met twee spijkers, hetgeen aansloot bij toenmalige gewijzigde opvattingen in discussies over de historische juistheid van kruisigingsvoorstellingen.

Amandus van Elnon / Maastricht

De Legenda Aurea vertelt in hoofdstuk 41 dat Amandus een zoon was van edele ouders en in het klooster trad.
Daar trof hij een heel grote slang aan, sloeg er een kruis over en sprak een gebed uit zodat de slang terugkroop naar zijn hol om nooit meer terug te keren.
Hij begaf zich naar het graf van Sint Maarten en bleef daar vijftien jaar gehuld in een haren hemd en at en dronk hij niets anders dan water en gerstebrood.
Daarna ging hij naar Rome en wilde de nacht in de Sint Pieter doorbrengen, maar werd er door de koster uitgezet.
Slapend voor de kerkdeur verscheen Petrus aan hem die hem opdroeg naar Gallië te trekken.
Toen Amandus een klooster wilde bouwen stuitte dat op weerstand van de bisschop aldaar en werd hij door knechten van die bisschop naar een berg gelokt om de plek aan te wijzen voor het klooster, maar met de bedoeling hem daar te kunnen doden.
Hij doorzag echter hun list, maar ging mee, omdat hij snakte naar het martelaarschap.
Hij ontsnapte echter aan de dood omdat op de top van de berg een enorm onweer losbarstte dat elk zicht wegnam en ervoor zorgde dat de bisschopsknechten voor Amandus neervielen, hun misdaad bekenden en hem vroegen ongedeerd te blijven.
Amandus sprak een gebed uit en onmiddellijk werd het helder weer.
Hij deed nog veel wonderen en stierf volgens Jacobus de Voragine in vrede circa 620.

Op het schilderij leest Amandus in een boek en is gehuld in een bijzonder rijke mantel, als teken van zijn bisschoppelijke waardigheid een kromstaf.
Rubens heeft hem afgebeeld als een zeer ontzagwekkende bisschop.

De Franse edelman Amandus was de eerste die na de volksverhuizing rond 635 vanuit Rome als missionaris naar de bewoners van het gebied tussen Franken en Friezen werd gezonden.
Tevoren was hij monnik geworden in het benedictijnerklooster te Oye bij La Rochelle (Charen-te-Maritime) en had hij vijftien jaar lang bij de kathedraal te Bourges als inclusus (ingemetseld in een cel) geleefd.
Tijdens een reis naar Rome werd hij aldaar tot bisschop gewijd.
Rusteloos reizend preekte en doopte hij, niet altijd even zachtzinnig.
Naar aanleiding van een doop onder dwang brak een opstand uit en moest hij vluchten, en hij verlegde een tijd lang zijn werkterrein naar Tirol en Karnten.
Teruggekeerd stichtte hij kloosters te Gent en Elno bij Doornik en kerken die alle aan Petrus gewijd werden.
In Antwerpen bouwde hij in 660 de Borchtkerk, die na de verwoesting door de Noormannen werd vervangen door de Sint-Walburgiskerk.
Van de bisschopszetel van Tongeren, die hij in 647 in Maastricht bezet zou hebben, zag hij al na twee jaar af, om zich terug te trekken in Elno, waar hij in 679 stierf.
Zijn bekendste leerling is Sint Bavo.
Amandus, de 'apostel van Vlaanderen en van de Belgen', werd al vroeg zozeer vereerd, dat waarschijnlijk identificaties met vier andere heiligen met zijn naam het gevolg waren, waardoor de translatie van de relieken rond 700 naar diens bisschopsstad, waar ze vereerd worden, wellicht niet zijn gebeente betreft.
Hij is patroon van bierbrouwers, wijnhandelaren en kasteleins en wordt afgebeeld in bisschoppelijk ornaat met een staf en een boek, soms met een kerkmodel of met de door hem verdreven slang.
In de tijd van de Contrareformatie werd Amandus in de Nederlanden naar voren geschoven en afgebeeld als garant van het ware Roomse geloof.
Amandus' liturgische gedenkdag valt op 6 februari.

Walburga van Eichstätt

In de middeleeuwen was deze heilige maagd meer bekend dan tegenwoordig, getuige de vele aan haar toegewijde kerken.
De oudste kerken van bijvoorbeeld Groningen, Zutphen, Arnhem en Tiel waren of zijn nog steeds Walburgiskerken.
Walburga was een dochter van de Angelsaks Richard en zijn vrouw Wuna, die in de 10e eeuw aangezien werden voor een koningspaar.
Hun dochter werd rond 710 wellicht in Wessex geboren.
Legenden vertellen over haar heilige ouders: vader zou met zijn twee zonen Willibald en Wunibald via Rome naar het Heilig Land gepelgrimeerd zijn en in Lucca gestorven, waar hij als een heilige wordt vereerd.
Na haar opvoeding, misschien in het klooster Wimborn (Zuid-Engeland), werd Walburga met haar broers en enkele medezusters als missionaire hulp voor haar oom Bonifatius naar Duitsland gezonden.
Een door de duivel ontketende storm tijdens de overtocht bedaarde op Walburga's gebed.
Na de dood van Wunibald was zij van 761 tot haar dood in 779 abdis van het door hem gestichte klooster te Heidenheim, waar zij een dubbelklooster van maakte.
Zij zou er de dochter van de plaatselijke burchtheer genezen hebben.

Walburga behoort ook tot een groep heiligen die myrobliet worden genoemd.
Toen Walburga's lichaam een eeuw na haar dood werd overgebracht naar het naar haar genoemde klooster te Eichstätt, waar Willibald bisschop was geweest, werd bij de opening van het graf namelijk een geneeskrachtig vocht ontdekt.
Bij tijd en wijle stroomt deze zogenaamde Walburga-olie nog steeds vanaf de rots waarop haar relieken toen werden geplaatst.
De olie wordt dan in een schaal opgevangen en over ampullen verdeeld.

Vanuit Eichstätt verspreidde Walburga's verering zich over heel Duitsland, Vlaanderen en Noord-Frankrijk.
Zij beschermt boeren en kraamvrouwen en geneest oogkwalen.
Walburga kent twee liturgische feesten: op 25 februari en haar translatie op 1 mei.
Een van oorsprong voorchristelijk feest dat in sommige Europese landen wordt gevierd in de nacht van 30 april op 1 mei - waarbij alle magische machten, met name de heksen, losbreken - is later vanwege deze datum Walpurgisnacht genoemd, maar heeft verder met Walburga niets van doen, behalve dan dat zij hekserij juist bestreed.
Walburga beeldt men gewoonlijk af als (benedictijnse) abdis met staf, boek, kroon, scepter en/of olie-ampul.

Eligius van Noyon

Eligius met bisschopsstaf is op het rechterluik in gesloten toestand grotendeels verscholen achter Catharina en is nauwelijks herkenbaar aan zijn attributen.
Ook Eligius is verbonden met de geschiedenis van de Borchtkerk.
In 645 preekte hij zes dagen lang in die kerk.

Eligius was eerst hoefsmid, later goudsmid en muntmeester in de tijd van de Merovingische koningen Chlotarius II en Dagobert I en werd rond 590 in de Limousin geboren.
De legende vertelt dat hij een knecht in dienst had die een duivels paard een been afsneed, de hoef rustig van een nieuw ijzer voorzag en het been er weer aanzette.
De knecht was Christus zelf die deze wondermacht ook leerde aan Eligius.
Als eerlijk vakman werd Eligius door de vorsten gewaardeerd.
Toen hij eens een kostbare troon moest maken voor de koning, maakte hij er uit het overvloedige materiaal twee, om niet het overtollige voor zich te houden, zodat hij als raadsman aan het hof werd aangesteld.*
In die functie wijdde Eligius hij aan sociale activiteiten tot aan de dood van Dagobert in 639, toen hij met zijn vriend Audoin het hof verliet om zich priester te laten wijden.
Vanaf 641 was Eligius bisschop van het Noord-Franse diocees Noyon, waartoe ook Vlaanderen toentertijd behoorde.
Circa 660 is hij gestorven.
Gedurende de middeleeuwen werden zijn relikwieën bijzonder vereerd en zijn deze minstens vijf keer naar andere plaatsen overgebracht.
De Notre-Dame-kathedraal van Noyon pretendeert de belangrijkste van zijn relieken te bezitten toen deze in 1952 werden verkregen van de benedictijner abdij in Oosterhout.
Voor zover bekend worden in Nederland nog relieken van hem bewaard in Utrecht, Maastricht en Geleen.
Eligius werd de beschermer van hoefsmeden, edelsmeden, metaalbewerkers, paardehandelaren en voerlui.
Hij wordt ook vereerd als bouwer van het klooster Ours-camp ('bereveld') bij Noyon.
Volgens de legende werd een ossenkar die stenen aanvoerde voor de bouw geconfronteerd met een gruwelijke beer.
De jonge wagenmenner sloeg op de vlucht en de beer deed zich te goed aan de os, waarop Eligius de beer vervloekte en hem opdroeg de kar te trekken in plaats van de gedode os.
Iconografisch zijn bij hem drie types te onderscheiden: als hoefsmid, als goudsmid of als bisschop.
Zijn liturgische feestdagen vallen op 1 december en de zondag na 24 juni (translatie) en heten respectievelijk 'koude Elooi' en 'warme Elooi'.

^{* Deze troon bevindt zich als Fauteuil / Thrône de Dagobert in het Département des Monnaies, Médailles et Antiques van de Bibliothèque nationale de France in Parijs.}

Peter Paul Rubens (1577-1640)
De Kruisoprichting (1610-11)
Olieverf op panelen, 460 × 340 cm (middenpaneel); 460 x 150 cm (zijpanelen)
Antwerpen - Onze-Lieve-Vrouwe-Kathedraal

Schetsontwerpen achterzijde zijluiken (1610)
Olieverf op paneel, 67 x 25 cm elk
Londen - Courtauld Gallery

Schetsontwerp voorzijde als geheel (±1638)
Olieverf op papier geplakt op doek, 72 x 133 cm
Toronto - Art Gallery of Ontario

Hans Witdoeck (1605-1642)
Gravure (1638), 61 x 125 cm
Amsterdam - Rijksmuseum