CARAVAGGIO
Madonna van de Palafrenieri
Nieuwe versie
Een van de belangrijkste altaren van de Sint Pieter in Rome, namelijk dat van de Arciconfraternita dei Palafrenieri di Sant'Anna, 'Broederschap van de palfreniers van Sint Anna', werd tijdens een zware storm in september 1605 vernield. Boven dit altaar hing een Sint Anna te drieën geflankeerd door Petrus en Paulus (zie de hier toegevoegde afbeelding). Anna is patrones van de palfreniers, in die tijd een soort schildknapen en paardenknechten. Voor de broederschap werd een nieuw altaar gebouwd, maar de maten daarvan waren te groot voor dit schilderij. Daarom kreeg Caravaggio de opdracht een groter met de Madonna met haar Kind en moeder Anna te schilderen. In maart/april het jaar daarop was het klaar. Maar op 16 april werd het werk alweer verwijderd van dit altaar. Waarom?
Het nieuwe van dit schilderij zit in het feit dat ook Anna wordt betrokken bij het verlossingswerk van Jezus, gesymboliseerd in het vertrappen van de slang (zie onder). We zien nu een existentiëel en menselijk drama van de drie figuren die gevaar lopen. Anna, in antieke stijl met standbeeldachtige allure, overdenkt de scène. Maria met een opvallend decolleté, vertrapt met haar linkervoet de kop van de slang, waarbij het linkervoetje van Jezus als het ware meehelpt alsof zijn moeder hem leert hoe je een slang moet doden. Duisternis omhult de figuren op een niet te definiëren plaats, maar een onnatuurlijk helder licht barst van bovenaf uit en baadt de huid van het Kind in een warme gloed. Al het andere is vooral schaduw en de figuren krijgen daardoor een zekere monumentaliteit in het licht. Caravaggio geeft een gespannen draai aan oudere en meer traditioneel vredige Sint-Anna-ter-Drieën afbeeldingen, zoals die van Da Vinci. Anna, ter ere van wie het schilderij werd gemaakt, is een gerimpelde oude grootmoeder, die getuige is van de gebeurtenis. Dunne halo's bekronen de rechtopstaande vrouwen en de slang trekt zich terug in het tegenovergestelde van die halo's. Zowel Maria als Jezus zijn blootsvoets en Jezus is een volledig naakt onbesneden kind. Interessant is de vraag of de diagonaal die van Jezus' piemeltje naar de slang loopt iets moet suggereren. |
Schokkend?Was deze uitbeelding schokkend voor sommige toenmalige kijkers en kerkelijke autoriteit? Als dit schilderij bedoeld was om de grootmoeder van Christus te eren, is de weinig gracieuse weergave van Anna's gerimpelde gezicht, decolleté van Maria en de frontaal blote Jezus dan wel eerbiedig en iconisch genoeg? Een vergelijking tussen het oorspronkelijke schilderij bij dit altaar en dat van Caravaggio spreekt boekdelen. Is het schilderij daarom al zo snel verwijderd op last van de Congregazione della Fabbrica di San Pietro, dat zijn de kardinalen die verantwoordelijk zijn voor de Sint-Pieter?Opmerkelijk is het, misschien zelfs verdacht, dat het schilderij vrij snel daarna werd verkocht aan kardinaal Scipione Borghese, neef van Paulus V (paus van 1605-1621). Wilde hij het misschien gewoon hebben voor zijn privé-verzameling en was de kritiek 'gebrek aan decorum' een smoes? Caravaggio werd vaker geconfronteerd met afgekeurde werken om steeds dezelfde reden. Is dit historisch juist of hebben we hier te maken met legendevorming die niet alleen bij heiligen, maar ook bij kunstenaars kan optreden. |
De slangIs het een fraaie vondst van Caravaggio dat het Kind meehelpt met het vertrappen van de slang? Traditioneel vertrapt alleen Maria de slang (zie bijvoorbeeld een werk van Luca Mombello). Het antwoord moet ontkennend zijn.Wanneer na de zondeval God straffen uitdeelt, zegt hij dit: De HEER God zei tegen de slang: ‘Vervloekt ben jij dat je dit hebt gedaan, het vee zal je voortaan mijden, wilde dieren wenden zich af; op je buik zul je kruipen en stof zul je eten, je hele leven lang. Vijandschap sticht Ik tussen jou en de vrouw, tussen jouw nageslacht en het hare; dat verbrijzelt jou de kop, jij bijt het in de hiel.’Dit citaat werd vanaf de tweede eeuw door kerkvaders tot proto-evangelie verklaard: de eerste tekst in de bijbel die voorspelt dat Jezus zonde, dood en hel zal overwinnen. Anderen gaven later ook nog een mariologische verklaring: het is Maria, de tweede Eva, geweest die de kop van de slang heeft verbrijzeld. Dat leverde in de reformatie stevige kritiek op van de hervormers. Alleen Jezus zelf heeft in het goddelijke verlossingsplan - nodig na de zondeval - de slang, de zonde dus overwonnen. In een bul - handelend over het bidden van de rozenkrans - veegt Pius V (paus van 1566-1572; feestdag 30 april) die kritiek van tafel door over Maria te zeggen: Want zij heeft door haar nageslacht de kop van de verwrongen slang verpletterd, en alleen alle ketterijen vernietigd, en door de gezegende vrucht van haar baarmoeder een wereld gered die veroordeeld was door de val van onze eerste ouder. Uit haar, zonder menselijke hand, werd die steen gehouwen, die, geraakt door hout, het overvloedig stromende water van genaden uitstortte.Pius V brengt de slang ook met ketterijen in verband. Als we daarbij dan denken aan de reformatie, is de verborgen boodschap wel duidelijk. Zo'n 35 jaar later bevestigt Caravaggio met dit schilderij nog eens de opvatting van Pius V. |
|
Madonna dei Palafrenieri (1605-06)
Michelangelo Merisi da Caravaggio (1571-1610) Olieverf op doek, 292 x 211 cm (1605-06) Rome - Galleria Borghese Leonardo da Pistoia (1502-±1548) en Jacopino del Conte (±1510-1598) Olieverf op doek (1530-50) Rome - Sint Pieter (sacristie) |