JACOB JORDAENS

Aanbidding in chiaroscuro

De herders bij Lucas

Van de vier evangelisten in het Tweede Testament weten alleen Matteüs en Lucas te vertellen over de geboorte van Jezus.

Deze twee verhalen verschillen behoorlijk van elkaar.
Lucas is degene die melding maakt dat herders de pasgeboren Jezus bezoeken.
Het geboorteverhaal van Jezus staat volledig in dienst van de visie die Lucas heeft.

Invloed Caravaggio

De aanbidding van het pasgeboren Christuskind door de herders was een tafereel dat Jacob Jordaens minstens zes keer schilderde.
Omstreeks 1620 verkreeg de Sint Pauluskerk in Antwerpen een nieuw schilderij: de Madonna del Rosario van Caravaggio.
Dit meesterwerk is aldaar inmiddels vervangen door een kopie.
Met de Rozenkransmadonna kregen de Zuidelijke Nederlanden voor het eerst een werk van de Lombardische meester in zijn meest onversneden vorm te zien.
Net rond die tijd of kort daarna kwam een jonge generatie kunstenaars terug uit Rome waar ze zich de stijl van Caravaggio hadden eigen gemaakt.
In het Noorden, meer bepaald in Utrecht, maakten Dirck van Baburen, Gerard van Honthorst en Hendrik ter Brugghen school met de caravaggistische stijl.
In het Zuiden waren Gerard Seghers en Theodoor Rombouts de voortrekkers van de nieuwe schilderswijze.
De Noordelijke en de Zuidelijke Nederlanden hadden zo elk hun eigen caravaggisten.
De jonge Jacob Jordaens werd er hoogstwaarschijnlijk door beïnvloed.

Realisme

Kenmerkend voor het werk van Caravaggio zijn onder andere zijn realistische behandeling van sacrale onderwerpen, zijn monumentale composities en zijn gebruik van chiaroscuro, of op z'n Frans van clair-obscur.
Hij gebruikte de contrasten van licht en schaduw om de dramatische kracht van een tafereel te verhogen.

Hoewel er geen bronnen bekend zijn dat Jordaens ooit Italië heeft bezocht, laat staan dat we weten of hij als jongeman ooit Caravaggio heeft ontmoet, is diens invloed op het werk van Jordaens zeker in dit werk evident.
Het ligt voor de hand te veronderstellen dat hij de Rozenkransmadonna in de Pauluskerk heeft gezien, dan wel bestudeerd en dat hij werken van Seghers en Rombouts kende.
Jordaens staat erom bekend dat hij net als Caravaggio zijn religieuze en mythologische taferelen bevolkte met ‘gewone’ mensen.
Dat is op deze vroege werken van hem niet anders.

Lichtbron

Maria houdt het slapende Kind Jezus in haar armen en toont hem aan de herders.
Drie herders en een herderin bekijken Jezus en Maria.
De geboorte van het Kind hadden zij gehoord van engelen die linksboven zijn geschilderd.
Moeder en kind baden in het licht dat van links buiten het schilderij naar binnen valt.
Maria heeft de melancholische blik die hoort bij een tafereel als dit.
Achter haar kijkt Jozef toe.
Zijn rechterhand houdt hij vast aan een balk van de stal waardoor hij zijn mantel beschermend achter Maria houdt.
Ook Jozef is een realistisch personage ‘uit het volk’.
De jonge herder die vooraan op zijn staf leunt, kijkt vertederd naar het Kind.

Een lichtbron buiten beeld schept die zo typerende chiaroscuro-sfeer.
De figuren staan dicht op elkaar en worden door de beeldrand afgesneden.
Het geheel zorgt voor een intieme sfeer.
Jordaens zoomde flink in, waardoor het lijkt of we als kijkers vooraan staan, de beste plek om het kind te zien.
Let op de reflecties in de glimmende koperen kan die het vakmanschap van Jordaens verraden.
Het handvat bevat zijn signatuur.

De verschillen tussen beide werken zijn interessant.
Op de versie rechts is de linkerborst van Maria volledig bedekt en het gezicht van het Kind Jezus meer naar zijn moeder gedraaid.

Jacob Jordaens (1593-1678)
De aanbidding van de herders (±1618)
Olieverf op paneel, 124 x 93 cm (links)
Stockholm - Nationaal Museum
Olieverf op paneel, 126 x 96 cm (rechts)
Den Haag - Mauritshuis