MICHELANGELO'S DAVID
Een uniek beeldhouwwerk
Nietig stadstaatjeFlorence was ooit een klein nietig stadstaatje in de Toscaanse heuvels. Toen de republiek Florence in de 12e eeuw ontstond, werd de stad omgeven door grote machtsblokken: Pisa, Venetië, de Pauselijke Staten. Florence was de Calimero van Italië. De inwoners van Florence voelden zich daarom verbonden met de bijbelse David, de kleine herdersjongen die de reus Goliat versloeg en zo koning werd van de Israëlieten. David werd het symbool van hoe het kleine Florence zijn veel machtigere vijanden kon verslaan. Op het einde van de middeleeuwen kwam er hernieuwde aandacht voor de klassieken. Architect Filippo Brunelleschi leidde de eerste opgravingen in Rome. Er werden talloze Romeinse beelden teruggevonden. Hierdoor ontstond er een opleving van de beeldhouwkunst. Stadsheld David was een ideaal onderwerp om in klassieke stijl uit te beelden. Hoewel Florence ondertussen Pisa en Siena had verslagen en helemaal geen zwakke staat meer was, bleef David het symbool van de stad.Dankzij Donatello, Verrocchio en Michelangelo had de beeldhouwkunst in Florence een enorme vlucht genomen. Nergens ter wereld werden zulke schitterende beelden gemaakt als in de Toscaanse stad. |
Donatello De marmeren David links is door Donatello gebeeldhouwd ten behoeve van de apsis van de Dom van Florence. Het beeld werd in 1416 herwerkt door Donatello zelf en overgebracht naar het Palazzo della Signoria als een symbool van de Florentijnse vrijheid. Het is een van de jeugdwerken van de beeldhouwer. De elegantie van de omhullende draperie en de spanning van de torso laten de invloed van de gotisch-klassieke stijl zien. Het vrijstaande levensgrote bronzen beeld rechts onthult een klassiek geïnspireerde naaktheid en buitengewone zachtheid. Vasari schrijft er in zijn Vite over: Op de binnenplaats van het Palazzo della Signorina bevindt zich een levensgroot bronzen beeld van een naakte David die het hoofd van Goliat heeft afgehouwen, zijn voet opheft en deze op dat hoofd laat rusten, en in zijn rechterhand houdt hij een zwaard; deze figuur geeft zo natuurlijk en levendig het lichaam weer dat kunstenaars niet kunnen geloven dat zij niet naar een levend model zou zijn gevormd. |
Verrocchio Deze bronzen versie van David door Andrea della Verrocchio werd ontworpen voor een seculiere opdracht. Dit is tot op zekere hoogte nog te zien in de bloemenversiering van het borstharnas en de sporen van vergulding. Het beeld bewijst Verrocchio's kunde als beeldhouwer. De klassieke referenties, de vitaliteit van de intense gezichtsovergangen, gecombineerd met een uitzonderlijke technische vaardigheid, maken van de bijbelse held een van de meesterwerken van de Italiaanse renaissance. Merkwaardigerwijs werd het beeld in 1704 zonder het onderliggende hoofd van Goliat overgebracht naar het Uffizi - ontdaan van zijn bijbelse verwijzingen en maker - en hernoemd als jeugdige god Mars. |
MichelangeloWaarom staan er jaarlijks twee miljoen mensen in Florence in de rij bij de Galleria dell’ Accademia om een enorm gebeeldhouwd werk van een naakte man te aanschouwen? Omdat het ruim een half millennium oud is? Omdat het universele aantrekkingskracht heeft? Omdat het van de grote Michelangelo is? Omdat het een perfect beeld is? Of omdat Giorgio Vasari er in zijn Le Vite dit over schrijft:Chi vede questa non dee curarsi di vedere altra opera di scultura fatta nei nostri tempi o negli altri da qual si voglia arteficeIn het voorjaar van 1501 vertrok de 25-jarige Michelangelo uit Rome en ging op uitnodiging van het republikeinse bestuur terug naar Florence. De vier volgende jaren werden een periode waarin hij zijn persoonlijkheid en zijn technisch meesterschap tot volle ontplooiing kon brengen. Zijn beeldhouwtaal werd strenger, meer uitgewogen klassiek. Hij introduceert een nieuw heroïsch type: resoluut, onverschrokken en zelfverzekerd. Voor het onderhoud en de decoratie van de Dom in Florence, de Santa Maria del Fiore, was de Arte della Lana, het Wolgilde, verantwoordelijk. Dit gilde schakelde Michelangelo in en op 16 augustus 1501 tekende hij een contract voor het maken van een marmeren David dat bovenop een van de steunberen van de Dom geplaatst zou worden of aan de voorgevel. De bronnen hierover zijn niet eensluidend. De bestuurders van de Santa Maria del Fiore hadden een kolossaal marmerblok bewaard, dat honderd jaar tevoren in Carrara was uitgehouwen door een kunstenaar die, te oordelen naar wat ervan te zien was, niet bepaald bedreven was. Niemand wist met zo'n deels bewerkt en afgedankt blok marmer goed raad. Agostino di Duccio had in 1464 een poging ondernomen en twaalf jaar later Antonio Rossellino, maar beiden hadden het moeten opgeven. Zo bleef het blok op een binnenplaats bij de Dom liggen, male abbozatum et sculptum, slecht behakt en bewerkt. Alleen een genie als Michelangelo was tegen die uitdaging opgewassen en het gevecht aan te gaan met de marmeren massa en met de voorafgaande mislukkingen. In september mat hij het blok op, een maand later liet hij een houten loods optrekken, zodat hij beschut zou kunnen werken. Men vond het ongepast om zo’n prachtig werk op een hoge plek in de Dom neer te zetten. Op 25 januari werd er een pratica gehouden. De beroemdste schilders en beeldhouwers kwamen bijeen om uit te maken waar men de David dan wél zou plaatsen. Leonardo da Vinci stelde voor het beeld te installeren onder de loge van Orcagna, aan de Piazza della Signoria, in een zwarte nis om het beter te laten uitkomen. Die suggestie werd verworpen. Het werd uiteindelijk opgesteld voor het Palazzo Vecchio, waar een beeld van Donatello stond, Judit en Holofernes, dat naar de plaats onder de genoemde loge verhuisde. De republiek Florence wilde de bijbelse David uitbuiten voor een politiek en moreel doel. De houding van David moest een voorbeeld zijn voor de concrete situatie waarin hun stad verkeerde, ingeklemd tussen de militaire oppermacht van de Sforzas in Milaan, de havenstad Pisa en de geestelijke en wereldlijke macht van de pausen in Rome. Directe verwijzingen naar het bijbelverhaal, zoals het afgehakte hoofd van Goliat in de eerder gemaakte beelden van Donatello en Verrocchio, moesten vermeden worden. Wat de bestuurders verlangden was een nobele, serene pose, maar wel geladen met uiterste concentratie en spanning. Kortom, een figuur die model stond voor goed en correct gedrag. De grootte van het beeld is verrassend, de houding geniaal. Michelangelo gebruikte de klassieke houding van de contrapost om de illusie te wekken dat David naar rechts leunt en zijn linkerbeen bijna geen gewicht draagt. Maar ook dat linkerbeen ondersteunt vele kilo's marmer. David kijkt in de verte en de ogen met de gefronste wenkbrauwen zijn fijn gedetailleerd, met sterk geaccentueerde pupillen als teken van intense waakzaamheid. De armen daarentegen zijn ontspannen. De riem van de slinger loopt diagonaal over de rug van de jonge held naar zijn rechterhand waarin hij losjes de steen vasthoudt. Alleen uit de gelaatstrekken spreekt de extreme concentratie die aan zijn gewelddaad voorafgaat. Dit is niet langer de herdersjongen uit de bijbel, maar de verpersoonlijking van een immense kracht die zich kan ontladen in een alles vernietigende woede. Die innerlijke krachten worden ook vertolkt door de licht overdreven proporties van het hoofd en van de handen ten opzichte van de rest van het lichaam. De vormgeving is tot in de kleinste details uitgewerkt en gepolijst: gezwollen aderen, aangespannen spieren en in alle richtingen krullende haarlokken. Met een ongewone rijkdom aan anatomische details wilde Michelangelo de complexiteit van de mens tot uitdrukking brengen. Het geheel heeft in al zijn bewegingloosheid iets ongrijpbaars: een soort verstard wachten, als voorspel op de beweging, op de explosie van geweld. Los van de geringe afmeting van Davids geslachtsdeel (een groot geslacht werd beschouwd als oversekst en dus ongepast) kan de vraag worden opgeworpen waarom het niet is besneden. David was immers een joodse jongen. Mocht David niet als jood uitgebeeld worden? 
Michelangelo heeft met de David een perfectie bereikt die zelfs bij de grote meesters van de eeuw daarvoor zelden was geëvenaard. De burgers van Florence waren zich daarvan bewust en de opstelling van het beeld op de Piazza della Signoria wekte grote beroering in de stad. Volgens sommige kroniekschrijvers werd het een dramatisch evenement. Op 14 mei 1504 bracht men vanuit de binnenplaats van de Santa Maria del Fiore Il Gigante, de Reus, te voorschijn, zoals hij al spoedig werd genoemd. Hij werd rond middernacht verzeuld en men moest de muur boven de poort afbreken om het beeld erdoor te krijgen. Gedurende de nacht wierpen mensen stenen tegen de reus om hem omver te halen. Het was zo erg dat men bewakers moest inzetten.
Dit trotse beeld was, gelijk het temperament van Michelangelo, hét kenmerk van de stad Florence. De David stelt zowel Fortezza (Kracht) als Ira (Toorn) voor, twee belangrijke deugden uit de renaissance. Kracht in het harmonische en krachtige lichaam, de rechterhelft statisch, terwijl zijn linkerbeen naar voren staat en buigt net als de arm met de slinger. De Toorn zit in het waakzame, ontsloten gezicht. In 1873 werd de David verplaatst naar de Accademia di Belle Arti, tegenwoordig Galleria dell’ Accademia geheten. Men gebruikte daarvoor een ingewikkelde ondersteuningsconstructie op wielen. Op de oude plek werd een replica neergezet, maar dat was pas in 1910. In 2004 is het originele beeld grondig schoongemaakt. De Nederlandse fotograaf Bas Uterwijk maakte van het gezicht van deze David ook een min of meer levensechte digitale afbeelding, zoals van meer historische personen en bijbelse figuren (zie Jezus). |
Michelangelo's Apollo? Vasari in zijn Vite: {...] een drie el hoge marmeren figuur van een Apollo die een pijl uit zijn koker trekt, en hij bracht dit werk vrijwel ten einde; tegenwoordig bevindt het zich in een van de vertrekken van de prins van Florence, en ook al is het niet geheel voltooid, het is iets heel bijzonders.Maar stelt dit beeld wel Apollo voor? Zien we niet het hoofd van Goliat onder de voet, de boog in het ruwe gedeelte achter de schouders en een steen in de rechterhand? Dan stelt de naakte man David voor. Michelangelo nam afstand van de hierboven afgebeelde beeldhouwwerken van Donatello en Verrocchio. Hij wijdde zich met volle inzet aan de creatie van een figuur die heroïsch en uitgebalanceerd is, een toonbeeld van concentratie. |
|
Donatello (1386-1466)
Links: Marmer, 191 cm (1409) Rechts: Brons, 158 cm (1440-50) Florence - Bargello Andrea del Verrocchio (1435-1488) Brons, 120 cm (±1465) Florence - Bargello Michelangelo Buonarroti (1475-1564) Carraramarmer, 517 cm (incl. voetstuk) (1501-04) Florence - Galleria dell'Accademia Marmer, 147 cm (1530-32) Florence - Bargello |